Την 21ην του μηνός Ιανουαρίου, Ἅγιοι Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κάνδιδος καὶ Ἀκύλας οἱ Μάρτυρες.

Οἱ Ἅγιοι Μάρτυρες Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κάνδιδος καὶ Ἀκύλας μαρτύρησαν κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ Διοκλητιανοῦ (284 – 305 μ.Χ.) καὶ Μαξιμιανοὺ (285 – 305 μ.Χ.), στὰ τέλη τοῦ 3^ου αἰώνα μ.Χ. Ὁ Εὐγένιος καταγόταν ἀπὸ τὴν Τραπεζούντα, ὁ Οὐαλεριανὸς ἀπὸ τὴν Ἐδίσκη, ὁ Κάνδιδος ἀπὸ τὴ Σολωχαίνη καὶ ὁ Ἀκύλας ἀπὸ τὴ Γορδαίνη.

Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ Ἅγιοι, ὅταν ξέσπασε ὁ διωγμὸς κατὰ τῶν Χριστιανῶν, κρύβονταν στὰ ὄρη τῆς Τραπεζοῦντος. Ἕνα βράδυ, μετὰ ἀπὸ προσευχὴ καὶ ἐπικαλούμενοι τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ, πῆγαν στὸ ναὸ τῶν Ἐθνικῶν καὶ κατέστρεψαν τὸ εἴδωλο τοῦ ψεύτικου θεοῦ Μίθρα. Ὁ ἔπαρχος Σατάλων Λυσίας, τοὺς καταδίωξε καὶ κατόρθωσε νὰ συλλάβει τοὺς τρεῖς, τὸν Οὐαλεριανό, τὸν Κάνδιδο καὶ τὸν Ἀκύλα. Μετὰ τὴ σύλληψη, τοὺς διέταξε νὰ ἀρνηθοῦν τὸν Χριστό. Ἐκεῖνοι ὅμως ἔμειναν ἀκλόνητοι στὴν πίστη τους καὶ μὲ παρρησία δήλωσαν τὴν ἀφοσίωσή τους στὸν Κύριο.

Τότε ὁ ἔπαρχος τοὺς ἐξόρισε σὲ ἕνα στενὸ φρούριο τῆς χώρας τῶν Λαζῶν, τὸ ὁποῖο ὀνομαζόταν Πιττυοῦς. Ἀλλὰ καὶ μέσα στὴν φυλακὴ ἔμειναν σταθεροὶ στὴν πίστη τους. Γι’ αὐτὸ τοὺς μετέφεραν στὴν Τραπεζούντα καὶ κατὰ τὴν διαταγὴ τοῦ Λυσία τοὺς ὑπέβαλαν σὲ φρικτὰ βασανιστήρια. Ἀρχικά τους ξέσχισαν τὶς σάρκες μὲ βούνευρα. Στὴ συνέχεια, ἀφοῦ τοὺς κρέμασαν, τοὺς ἄνοιξαν μὲ σιδερένια νύχια βαθιὲς πληγὲς στὰ σώματά τους καὶ τὶς ἔκαιγαν μὲ ἀναμμένες λαμπάδες.

Ὕστερα ἀπὸ λίγες ἡμέρες συνελήφθη καὶ ὁ Ἅγιος Εὐγένιος, ποὺ προσευχόταν σὲ σπήλαιο τῶν ἀκάνθων. Καὶ αὐτὸς ὁμολόγησε μὲ παρρησία τὴν πίστη του στὸν Ἅγιο Θεό. Τότε οἱ εἰδωλολάτρες τὸν ἔδειραν ἀνηλεῶς. Ἔπειτα τὸν ὁδήγησαν μαζὶ μὲ τὸν ἄρχοντα τοῦ τόπου, τὸν Λυσία, στὸ ναὸ τῶν εἰδώλων. Ἐκεῖ προσευχήθηκε στὸν Χριστὸ καὶ ἔκανε ὅλα τὰ εἴδωλα νὰ πέσουν κάτω, νὰ συντριβοῦν καὶ νὰ κονιορτοποιηθοῦν. Μετὰ ἀπὸ τὸ γεγονὸς αὐτό, ὑπέβαλαν τὸν Ἅγιο σὲ φοβερὰ βασανιστήρια. Ἀρχικά του τέντωσαν τὸ σῶμα μὲ σχοινιὰ καὶ τὸν κτύπησαν μὲ ρόπαλα. Στὴν συνέχεια τὸν κρέμασαν, τοῦ ἄνοιξαν μὲ σιδερένια νύχια βαθιὲς πληγὲς στὰ πλευρὰ καὶ τὸν κατέκαψαν μὲ ἀναμμένες λαμπάδες. Ἔπειτα ἔριξαν μέσα στὶς πληγές του ἁλατόνερο καὶ δριμύτατο ξύδι. Ἀκολούθως ἔριξαν σὲ πυρακτωμένο καμίνι καὶ τοὺς τέσσερις Ἁγίους μαζί. Ἐπειδὴ ὅμως ὅλοι τους ἔμειναν ἀβλαβεῖς, τοὺς ἀποκεφάλισαν διὰ ξίφους.

Ὁ μέχρι σήμερα σωζόμενος ναός, ἀνήκει στὸν τύπο τῆς ἀνατολικῆς ἄνευ ὑπερώων βασιλικῆς μετὰ τρούλου. Στὸ ναὸ φυλάσσονταν τὰ λείψανα τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου καὶ τῶν συναθλητῶν του ἐναποτεθειμένα σὲ ἀργυρὲς λάρνακες, ἐνῶ οἱ κεφαλὲς τῶν μαρτύρων ἦταν στολισμένες μὲ χρυσὸ καὶ λίθους καὶ πλῆθος ἀπὸ μαργαριτάρια. Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Εὐγενίου μαζὶ μὲ αὐτὸν τῆς Χρυσοκεφάλου ἀποτελοῦσαν τὸ κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἐθνικῆς ζωῆς τῆς Τραπεζούντας. Ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐλάβεια τῶν Τραπεζουντίων πρὸς τὸν πολιοῦχο Ἅγιο ὑπῆρξε μεγάλη καὶ τὰ πλήθη συνέρρεαν ἀπὸ παντοῦ κατὰ τὶς δύο πανηγύρεις, στὶς 21 Ἰανουαρίου ἡμέρα τοῦ μαρτυρίου του καὶ στὶς 24 Ἰουνίου, ἡμέρα τῶν γενεθλίων τοῦ Μάρτυρος, ποὺ διὰ θαύματος καθιερώθηκε κατὰ τὸ διάστημα τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου Βασιλείου (867 – 886 μ.Χ.).
Ἔτσι οἱ Ἅγιοι Εὐγένιος, Οὐαλεριανός, Κάνδιδος καὶ Ἀκύλας, ἔλαβαν τὰ ἀμάραντα στεφάνια τοῦ μαρτυρίου.

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’. Τῆς ἐρήμου πολίτης.

Τραπεζοῦντος τὸν γόνον καὶ θερμὸν ἀντιλήπτορα, καὶ τοῦ πάντων Δεσπότου στρατιώτην περίδοξον, Εὐγένιον τὸν μέγαν Ἀθλητήν, τιμήσωμεν ἐν ὕμνοις οἱ πιστοί· ἀπὸ πάσης γὰρ λυτροῦται ἐπιφορᾶς, τοὺς πίστει ἀνακράζοντας· δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διὰ σοῦ, πᾶσιν ἰάματα.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε.
Τετράστιχον ὅμιλον, τῶν Ἀθλητῶν τοῦ Χριστοῦ, Εὐγένιον μέλψωμεν, σὺν τῷ Οὐαλεριανῷ, Ἀκύλαν καὶ Κάνδιδον· οὗτοι γὰρ ἐν τῇ πόλει, Τραπεζοῦντος νομίμως, ἤθλησαν καὶ τὴν πλάνην, τῶν εἰδώλων καθεῖλον· καὶ νῦν καθικετεύουσιν, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

Κοντάκιον. Ἦχος δ’. Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ.
Τραπεζουντίων εὐσεβῶς αἱ χορεῖαι, τοῦ Ἀθλοφόρου Εὐγενίου τὴν μνήμην, χρεωστικῶς τελέσωμεν γηθόμενοι, καὶ τοὺς μαρτυρήσαντας σὺν αὐτῷ εὐφημοῦντες· οὗτοι γὰρ παρέχουσιν, ἡμῖν ἄφθονον χάριν, καὶ τῷ Χριστῷ πρεσβεύουσιν ἀεί, πᾶσι δοθῆναι, πταισμάτων συγχώρησιν.

Μεγαλυνάριον.
Ἄνθος Τραπεζοῦντος ὤφθης τερπνόν, καὶ ἐν ταύτῃ Μάρτυς, ἠγωνίσω ἀθλητικῶς, μετὰ τῶν συνάθλων, Εὐγένιε παμμάκαρ· διὸ Τραπεζουντίοις, δίδου τὴν χάριν σου.