Ἡ Καταστροφὴ τῆς Σμύρνης.

            «Στὰ Βουρλὰ τὸ κακὸ ξεκίνησε στὶς 29 Αὐγούστου. Μπῆκαν οἱ Τοῦρκοι στὰ σπίτια μας καὶ μᾶς ἔβαλαν φωτιά. Ἀργότερα μᾶς εἶπαν ὅτι ἦταν ἀντάρτες καὶ μετὰ ᾖρθε ὁ τακτικὸς στρατὸς καὶ μᾶς μάζεψε. Μᾶς ἔπιασαν ὅλους μαζί, τὸν πατέρα μου τὸν ἔσφαξαν, τὸν ἀδερφό μου τὸν ἔκαψαν, τοὺς νέους τούς μάζεψαν καὶ τοὺς πῆραν στὴν Ἀνατολή. Ὅταν φύγαμε ἦταν 16 Σεπτεμβρίου. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι οἱ Τοῦρκοι γείτονές μας δὲν ἔφταιγαν σὲ τίποτα.
Ἦταν κλεισμένοι μέσα στὰ σπίτια τους καὶ κλαίγανε κι αὐτοὶ γιὰ τὸ κακὸ πού μᾶς βρῆκε. Τὸ ποιὸς φταίει θὰ τὸ πῶ μὲ ἕνα στίχο ἀπὸ τὸ ποίημα «Τῆς Καταστροφῆς»: «Δὲ νίκησαν τὴν Ἑλλάδα οἱ Τοῦρκοι. Δὲν μποροῦσαν. Μὰ δὲ ἦταν κι ἄνθρωποι. Τὴν Ἑλλάδα νίκησαν, ἀδόξως, διχασμός, Λεβαντίνοι κι Εὐρώπη». Ὁ Βενιζέλος ἔκανε τὴ μεγαλύτερη καταστροφή. Μέσα στὴ φλόγα τοῦ πολέμου, ἔπρεπε νὰ γίνουν ἐκλογὲς στὴν Ἑλλάδα;»
Τὸ ἀπόσπασμα ἀνήκει στὴ Φιλιῶ Χαϊδεμένου, σὲ συνέντευξη ποὺ παραχώρησε στὴν Ἀναστασία Παρετζόγλου γιὰ τὸ βιβλίο: «Ἡ Ἑλλάδα εἶναι Γυναῖκα» (ἐκδ. Λιβάνη). Ἡ Φιλιῶ Χαϊδεμένου, μικρασιάτισσα πρόσφυγας καὶ ἱδρύτρια τοῦ Λαογραφικοῦ Μικρασιατικοῦ Μουσείου ποὺ βρίσκεται στὸ Ἄλσος Νέας Φιλαδέλφειας, μᾶς μετέφερε τὶς φρικαλεότητες ποὺ ἔζησαν οἱ μὴ μουσουλμάνοι ἀπὸ τοὺς ἄτακτους τσέτες (κυρίως κουρδικῆς καταγωγῆς) καὶ τὸν τουρκικὸ στρατό.
Ἡ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ συνεπάγεται τὸν θάνατο τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ τὴν ἀποτυχία ὑλοποίησης τῆς Μεγάλης Ἰδέας καὶ ἀπελευθέρωσης τῶν ἀλύτρωτων πληθυσμῶν. Γιὰ τοὺς Ἕλληνες εἶναι ἡ Καταστροφή, γιὰ τοὺς Τούρκους ὁ Ἀγῶνας Ἀνεξαρτησίας (Κουρτουλοὺς Σαβασὶ - Kurtulus Savas).
Παραμονὲς τῆς Παναγίας, τὸ μέτωπο κατέρρευσε καὶ ἡ ἑλληνικὴ ἀμυντικὴ γραμμὴ ὑποχώρησε. Ὁ ἑλληνικὸς στρατὸς ἄρχισε νὰ ἐγκαταλείπει τὴν ἐνδοχώρα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μὲ κατεύθυνση τὴ Σμύρνη. Στὴν πορεία αὐτή, ἔκαψε τουρκικὰ χωριὰ καὶ ἀνατίναξε σημεῖα ζωτικῆς σημασίας ὅπως γέφυρες, ἀποθῆκες, σιδηροδρομικὲς γραμμὲς καὶ σταθμοὺς ἀνεφοδιασμοῦ. Στὶς 19 Αὐγούστου, ὁ Ὕπατος Ἁρμοστῆς τῆς Σμύρνης Ἀριστείδης Στεργιάδης μὲ ἐμπιστευτικὴ ἐγκύκλιο διέταξε τοὺς δημόσιους ὑπαλλήλους «...νὰ συσκευάσωσι τὰ ἀρχεῖα των. Πάντες δημόσιοι ὑπάλληλοι ὀφείλουσι νὰ συγκεντρωθῶσι... καὶ νὰ εἶναι ἕτοιμοι πρὸς ἀναχώρησιν εἰς πρώτην διαταγήν». Συγχρόνως, ὁ Βρετανὸς πρόξενος συντόνισε τὶς ἐνέργειες γιὰ τὴν ἄμεση ἔξοδο τῶν Βρετανῶν ὑπηκόων ἀπὸ τὴ Σμύρνη. Στὶς 27, 28 καὶ 29 Αὐγούστου οἱ Βρετανοὶ ἔφυγαν μὲ πλοῖα γιὰ τὴν Κύπρο. Στὶς 26 Αὐγούστου, ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση διέταξε τὴν ἐκκένωση ὁλόκληρης τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Τὴν ἴδια μέρα, ἡ Ἀνώτερη Γενικὴ Στρατιωτικὴ Διοίκηση, τὸ Φρουραρχεῖο καὶ οἱ τελευταῖοι ἀξιωματικοὶ καὶ στρατιῶτες τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἐπιβιβάσθηκαν στὰ ἑλληνικὰ ἀτμόπλοια «Βυζάντιον» καὶ «Κύκνος» μὲ προορισμὸ τὸν Πειραιά. Γιὰ τελευταῖα φορά ἀκούστηκε ὁ ἐθνικὸς ὕμνος καὶ στὴν προκυμαία τὸ πλῆθος ξέσπασε σὲ λυγμούς. Ὁ Ὕπατος Ἁρμοστῆς Στεργιάδης ἐπιβιβάστηκε στὸ βρετανικὸ θωρηκτὸ «Iron Duke» καὶ ἔφτασε στὴ Νίκαια τῆς Γαλλίας ὅπου καὶ πέθανε τὸ 1950. Στὸ ἐνδιάμεσο διάστημα, δὲν τόλμησε νὰ ἐπισκεφθεῖ τὴν Ἑλλάδα λόγω τῆς ἐγκληματικῆς ἀνευθυνότητάς του ποὺ καταδίκασε τοὺς Ἕλληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
Τὰ τουρκικὰ στρατεύματα εἰσῆλθαν στὴ Σμύρνη τὸ πρωὶ τῆς 27ης Αὐγούστου. Ὁ Ἀμερικανὸς συγγραφέας Edward Bierstadt συνέλεξε μαρτυρίες ὁμοεθνῶν του ποὺ ἔζησαν τὰ γεγονότα τῆς Σμύρνης καὶ μᾶς μεταφέρει λεπτομερῶς τὴν κατάσταση στὴν πόλη καὶ τὰ περίχωρά της.
«Οἱ πρῶτοι ποὺ εἰσῆλθαν ἦταν ντυμένοι στὰ μαῦρα, φοροῦσαν μαῦρα φέσια μὲ κόκκινο μισοφέγγαρο καὶ ἄστρο, ἦταν ἔφιπποι καὶ ἔφεραν μακριὰ γιαταγάνια. Μὲ σηκωμένο τὸ ἕνα χέρι, φώναζαν στοὺς κατοίκους νὰ μὴ φοβοῦνται. Ἀλλὰ οἱ κάτοικοι τῆς Σμύρνης, γνωρίζοντας τὴ φήμη τῶν Τούρκων, ἦταν κατατρομοκρατημένοι. Ὅλο τὸ πρωὶ τὰ τουρκικὰ στρατεύματα παρέλαυναν στὴν πόλη καί, γύρω στὶς 15.00 τὸ ἀπόγευμα ἐκείνου τοῦ Σαββάτου, ἄρχισαν τὶς λεηλασίες, τοὺς βιασμοὺς καὶ τοὺς φόνους, ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ περιγραφοῦν μὲ λέξεις».
Ὁ στρατηγὸς Νουρεντὶν Πασὰς διορίσθηκε ὡς στρατιωτικὸς διοικητὴς τῆς Σμύρνης. Μαζὶ μὲ δυὸ στρατιῶτες πῆγε στὴ Μητρόπολη τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς καὶ ζήτησε ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Χρυσόστομο νὰ τὸν ἀκολουθήσει. Εἶχε προηγηθεῖ ἡ ἀποστολὴ δυὸ Γάλλων στρατιωτῶν στὸν Χρυσόστομο μὲ πρωτοβουλία ἑνὸς Ἰταλοῦ καθολικοῦ ἱερέα, γιὰ νὰ τὸν συνοδεύσουν στὸ Γαλλικὸ Προξενεῖο ὅπου θὰ ἔβρισκε ἄσυλο. Ὁ Χρυσόστομος ἀπέρριψε τὴν πρόταση δηλώνοντας πὼς ὀφείλει νὰ παραμείνει στὸ πλευρὸ τοῦ ποιμνίου του.
Ὁ Νουρεντὶν Πασὰς τὸν ὁδήγησε στὴν πλατεῖα Διοικητηρίου μαζὶ μὲ δυὸ ἄλλους ἐπιφανεῖς Ἕλληνες τῆς πόλης, τὸν προεστὸ Γεώργιο Κλιμάνογλου καὶ τὸν νομικὸ Νικόλαο Τσουρουκτσόγλου. Ἐκεῖ, διέταξε τὴν ἄμεση ἐκτέλεση τῶν δυὸ τελευταίων καὶ ἀνέβηκε στὸ μπαλκόνι τοῦ Διοικητηρίου. Ἀπευθύνθηκε στὸ πλῆθος τῶν περίπου 1.500 Τούρκων δείχνοντας τὸν Μητροπολίτη Χρυσόστομο καὶ λέγοντάς τους, «Ἄν σᾶς ἔκανε καλό, νὰ τοῦ τὸ ἀνταποδώσετε. Ἂν κακό σᾶς ἔκανε, κάντε του καὶ σεῖς κακό! Ἐγώ σᾶς παραδίδω τὸν χιρσὶζ ντομοὺζ (κλεφτογούρουνο)». Οἱ Τοῦρκοι ἄρχισαν νὰ τὸν πλακώνουν μὲ λοστοὺς καὶ ξύλα. Τοῦ ξερίζωσαν τὴ γενειάδα καὶ τὸν ὁδήγησαν μέχρι τὸν τουρκικὸ μαχαλὰ ὅπου τὸν μαχαίρωσαν, τοῦ ἔκοψαν τὴ μύτη καὶ τὰ αὐτιά, τοῦ ἔβγαλαν τὰ μάτια καὶ τὸν ἀποτέλειωσαν μὲ δυὸ σφαῖρες στὸ κεφάλι. Τὸ 1992, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδας ἀνακήρυξε τὸν Χρυσόστομο, Ἅγιο. Ἑορτάζεται καὶ τιμᾶται στὶς 27 Αὐγούστου.
Συγχρόνως, στὸ προάστιο τοῦ Μπουρνόβα οἱ κάτοικοι μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Παναγιώτη Ξερὸ πολέμησαν κατὰ τῶν τσετῶν καὶ ἡ μάχη διήρκησε ὅλη τὴ νύχτα. Καθὼς ἦταν ἀριθμητικὰ πολλοὶ λιγότεροι ἔχασαν τὴ μάχη καὶ τὸ πρωὶ ὅσοι κάτοικοι δὲν πρόλαβαν νὰ ξεφύγουν, ἐκτελέστηκαν. Στὸ προάστιο τοῦ Μπουτζᾶ συνέβησαν παρόμοιες θηριωδίες. Οἱ ἄντρες ἐκτελέστηκαν καὶ περίπου διακόσια γυναικόπαιδα κλείστηκαν στὸ ὀρφανοτροφεῖο γιὰ νὰ προστατευθοῦν. Ὁ Ἀμερικανὸς καθηγητὴς τοῦ Κολλεγίου «Παράδεισος» τῆς Σμύρνης ἀνέφερε πὼς ὅλες οἱ γυναῖκες καὶ τὰ παιδιὰ στὸ ὀρφανοτροφεῖο σφαγιάσθηκαν. Ἐπίσης, ὁ Ρουμάνος πρόξενος ἀποκάλυψε πὼς οἱ Τοῦρκοι συνέλαβαν ἕναν Ἕλληνα ἱερέα, τοῦ ἀφαίρεσαν τὰ μάτια καὶ τὸν σταύρωσαν.
Στὴν πόλη τῆς Σμύρνης, οἱ σφαγὲς ξεκίνησαν ἀπὸ τὴν ἀρμένικη συνοικία τοῦ Ἁγίου Στεφάνου. Οἱ Τοῦρκοι στρατιῶτες ἀπέκλεισαν ὅλες τὶς ὁδοὺς ἐπικοινωνίας τῆς συνοικίας μὲ τὸ ὑπόλοιπο τμῆμα τῆς πόλης. Ὁ πρόξενος τῶν ΗΠΑ στὴ Σμύρνη George Horton, ἔγραψε «Οἱ δρόμοι, ποὺ ὁδηγοῦσαν στὴν ἀρμένικη συνοικία, φυλάγονταν ἀπὸ Τούρκους στρατιῶτες. Ὅσο διήρκησε ἡ σφαγή, δὲν ἐπετράπη σὲ κανέναν ἡ εἴσοδος. Οἱ συγκλονιστικότερες στιγμὲς τῆς τραγῳδίας ἐκτυλίχθηκαν στὸν καθεδρικὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Στεφάνου, ὅπου εἶχαν καταφύγει περισσότεροι ἀπὸ 4.000 ἄνθρωποι. Οἱ Τοῦρκοι ζήτησαν ἀπὸ τοὺς ἐγκλείστους νὰ ἐξέλθουν καὶ νὰ παραδοθοῦν, οἱ δὲ Ἀρμένιοι, γνωρίζοντας, τί τοὺς περίμενε, ἀρνήθηκαν. Δέχθηκαν τότε πυρὰ καὶ χειροβομβίδες, ἐνῷ στὴ συνέχεια οἱ Τοῦρκοι εἰσέβαλαν στὸν περίβολο καὶ ἐντὸς τοῦ ναοῦ, κατασφάζοντας καὶ ἐκτελώντας. Ὅσοι ἐπέζησαν, ὁδηγοῦντο, ἀνὰ 100 ἄτομα, στὴν πλατεῖα Διοικητηρίου, ὅπου καὶ δολοφονοῦντο ἐν ψυχρῷ ἀπὸ τὰ τουρκικὰ ἐκτελεστικὰ ἀποσπάσματα». Σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Μητροπολίτη Χρυσόστομο ὁ Ἀρμένιος Ἐπίσκοπος Γεβὸντ Τουριᾶν ἀναζήτησε ἄσυλο σὲ ἕνα καθολικὸ ἐκκλησιαστικὸ ἵδρυμα καὶ κρυφὰ ἔφυγε γιὰ τὶς ΗΠΑ ὅπου καὶ δολοφονήθηκε ἀπὸ συμπατριῶτες τοῦ Ἀρμένιους, κατηγορούμενος γιὰ προδοσία.
Οἱ Ἀρμένιοι καὶ οἱ Ἕλληνες ἄντρες ἀπὸ 15 μέχρι καὶ 45 ἐτῶν ὁδηγήθηκαν στὰ τάγματα ἐργασίας (ἀμελὲ ταμπουροῦ) ποὺ βρῆκαν τραγικὸ θάνατο ἀπὸ τὴν ἐξουθενωτικὴ ἐργασία καὶ τὶς ταλαιπωρίες. Περίπου 160.000 ἄντρες δὲν γύρισαν ποτέ. Τὰ βάσανα τῶν μὴ μουσουλμάνων δὲν εἶχαν τελειωμό. Ὅλη ἡ Σμύρνη καλύφθηκε ἀπὸ τὶς στριγκλιὲς καὶ τὰ οὐρλιαχτὰ τῶν γυναικῶν ποὺ βιάσθηκαν, οἱ Εὐρωπαῖοι μάρτυρες διέκριναν ἀκέφαλα βρέφη στοὺς δρόμους τῆς ἀρμένικης συνοικίας, ὁλόκληρες οἰκογένειες ἐκτελέσθηκαν ἐν ψυχρῷ ἐνῷ ἀπὸ τὴ μανία τῶν Τούρκων δὲν γλίτωσαν οὔτε οἱ Γαλλίδες νοσοκόμες τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ καὶ οἱ καθολικὲς ἀδελφὲς τοῦ Τάγματος τοῦ Ἐλέους ποὺ σφαγιάσθηκαν ἐν ὤρᾳ καθήκοντος. Ὁ εὐαγγελιστὴς ἱερέας πατὴρ Μαλτᾶς ἐκτελέσθηκε καὶ ὁ πρόεδρος τοῦ Ἀμερικανικοῦ Κολεγίου Ἀλεξ Μὰκ Λάχλαν ὑπέστη βασανιστήρια μέχρι θανάτου. Ὁ Διεθνὴς Ἐρυθρὸς Σταυρὸς ἔστειλε ἀντιπροσωπεία στὸν Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ ὥστε νὰ συγκαταθέσει στὴν ἐκκένωση τῆς Σμύρνης. Κατόπιν ἀσφυκτικῶν πιέσεων ὁ Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ ἐπέτρεψε σὲ ἑλληνικὰ καὶ ἄλλα πλοῖα νὰ μποῦν στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης. Ἡ ἐκκένωση ἄρχισε στὶς 11 Σεπτεμβρίου καὶ διήρκησε μιὰ ἑβδομάδα. Στὶς 13 Σεπτεμβρίου 19 πλοῖα μπῆκαν στὴ Σμύρνη νὰ σώσουν τὸν κόσμο. Συνολικὰ 300.000 πρόσφυγες πέρασαν στὴν Ἑλλάδα.
Ὁ κόσμος περίμενε βασανιστικὰ στὶς οὐρὲς γιὰ νὰ περάσει στὰ πλοῖα ἐνῷ οἱ Τοῦρκοι στρατιῶτες διενεργοῦσαν ἐξονυχιστικοὺς ἐλέγχους, ἀφαιρώντας τὰ τιμαλφῆ ἀπὸ τὸν κόσμο καὶ συλλαμβάνοντας ὅσους ἄντρες ἦταν πάνω ἀπὸ 15 ἐτῶν γιὰ νὰ τοὺς στείλουν στὰ τάγματα ἐργασίας. Οἱ μανάδες ἕντυναν τὰ ἀγόρια τους μὲ γυναικεία ροῦχα γιὰ νὰ τὰ περάσουν στὰ πλοῖα, ξετυλίγονταν φρικτὲς εἰκόνες ἀνθρώπινου πόνου καὶ δυστυχίας. Ὁ κόσμος ἔπεφτε στὴ θάλασσα νὰ κολυμπήσει μέχρι τὰ καράβια τῶν ξένων καὶ οἱ Τοῦρκοι πυροβολοῦσαν στὴ θάλασσα. Τὰ πλοιάρια βουλίαζαν ἀπὸ τὸ βάρος ἐνῷ ἀπὸ πίσω ἡ πόλη καιγόταν καὶ ἡ φωτιὰ εἶχε φτάσει μέχρι καὶ τὰ παραλιακὰ κτίρια.
Οἱ φωτιὲς ξεκίνησαν ἀπὸ τὴν ἀρμένικη συνοικία καὶ ἐξαπλώθηκαν γρήγορα σὲ ὅλη τὴ Σμύρνη. Οἱ Ἀμερικανοὶ καθηγητὲς καὶ ναῦτες κάνουν λόγο γιὰ Τούρκους στρατιῶτες ποὺ ξεχύθηκαν στὰ στενὰ σοκάκια τῆς Σμύρνης κρατώντας δοχεῖα μὲ πετρέλαιο καὶ κηροζίνη, λούζοντας τὰ σπίτια, τὶς ἐκκλησίες καὶ τοὺς καθολικοὺς ναούς. Ἀπὸ τὶς 46 ὀρθόδοξες ἐκκλησίες σώθηκαν οἱ τρεῖς. Οἱ ἐμπρησμοὶ κατέστρεψαν τὰ 3/5 τῆς ἔκτασης τῆς Σμύρνης ἀφήνοντας ἄθικτη τὴν τουρκικὴ συνοικία. Ἡ ἐπίσημη θέση τῆς τουρκικῆς ἱστοριογραφίας παρουσιάζει τὶς φωτιὲς ὡς ἔργο τῶν ἴδιων τῶν Ἀρμενίων καὶ Ἑλλήνων, γιὰ νὰ μὴν βροῦν τὰ σπίτια τοὺς σώα οἱ Τοῦρκοι καὶ κατοικήσουν σὲ αὐτά. Τί νὰ ἀπαντήσεις στὸ θράσος αὐτό;
Daily news – 07/09/1922: «Ἡ φωτιὰ ἄρχισε στὴν ἀρμενικὴ συνοικία... Τοῦρκοι στρατιῶτες ἔχυναν πετρέλαιο στὰ σπίτια καὶ ἔβαζαν φωτιά. Σαφῶς οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς μποροῦσαν νὰ παρεμποδίσουν τὴν ἐξάπλωση τῆς πυρκαγιᾶς. Οἱ Τοῦρκοι στρατιῶτες, ποὺ δροῦσαν ἐσκεμμένα, ἦταν οἱ κύριοι αἴτιοι τῆς τρομερῆς καταστροφῆς».
Daily Telegraph – 05/09/1922: «Μόνο ἡ τουρκικὴ συνοικία ἔμεινε ὄρθια, καθὼς καὶ μερικὰ σπίτια στὴν Ποῦντα... Ὁ τακτικὸς Τουρκικὸς Στρατὸς ἔβαλε σὲ πολλὰ σημεῖα φωτιά, ποὺ τὴν τροφοδοτοῦσαν οἱ ἐμπρηστικὲς βόμβες ποὺ ἔριχνε ἀσταμάτητα μέσα στὶς φλόγες. Οἱ σκηνὲς τῆς σφαγῆς ποὺ ἀκολούθησε, ἦταν φρικτές».
Echo de Paris – 07/09/1922: «Σύντομα, οἱ ἑστίες τοῦ πυρὸς ἀνῆλθαν σὲ 20... Οἱ κεμαλικοὶ περικύκλωσαν τὴ συνοικία τῶν Ἀρμενίων καὶ ἄρχισαν νὰ καῖνε τὰ σπίτια, ρίχνοντας βόμβες καὶ χύνοντας πετρέλαιο».
Ὁ πρόξενος τῶν ΗΠΑ, George Horton εἶχε ἐκφράσει πὼς ὁ Κεμὰλ Ἀτατοὺρκ θὰ μποροῦσε νὰ καταλάβει τὴ Σμύρνη εἰρηνικά, χωρὶς νὰ ἐπιτρέψει στὰ στρατεύματά του νὰ προβοῦν σὲ ἀκρότητες. Χωρὶς νὰ ὑπάρξουν βιασμοί, λεηλασίες, φόνοι καὶ φωτιές. Ἁπλῶς μὲ μιὰ τυπικὴ τελετὴ παράδοσης τῆς ἐξουσίας. Ἔτσι θὰ εἶχε κερδίσει τὴν ἐμπιστοσύνη τοῦ λαοῦ τῆς Σμύρνης καὶ ἡ πόλη θὰ διατηροῦσε τὸν δυναμισμὸ καὶ τὸν πλουραλισμό της.
Ο Horton ἦταν ἕνας ἄνθρωπος ποὺ εἶχε ζήσει τὰ περισσότερα χρόνια τῆς ζωῆς του στὴν Ἀνατολή. Λάτρευε τὴ Σμύρνη καὶ τὴν αἰσθανόταν ὡς πατρίδα του. Ὅταν ἔφυγε βλέποντας τὴν πυρκαγιὰ νὰ ἰσοπεδώνει τὴν ἀγαπημένη του πόλη, ἀναφώνησε, «Ντρέπομαι ποὺ ἀνήκω στὸ ἀνθρώπινο εἶδος».