Πατριαρχείο Ιεροσολύμων - Το Καθολικὸν

Εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως “Καθολικὸν” ὀνομάζεται ὁ ἱερὸς χῶρος, ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται ἀκριβῶς ἔναντι καὶ ἀνατολικῶς τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ ἀνήκει εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τῶν Ὀρθοδόξων. Τὸ Καθολικὸν καταλαμβάνει, ὡς ναὸς ἐν ναῷ, τὸ μεσαῖον κλίτος τοῦ ὅλου συγκροτήματος τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως. Πρόκειται διὰ μίαν στενόμακρον μεγάλων διαστάσεων αἴθουσαν, ἡ ὁποία στεγάζεται μὲ ἕναν ἐπιβλητικὸν τροῦλλον ὕψους εἴκοσι ἐννέα μέτρων, στηριγμένον εἰς τέσσαρας πεσσοὺς μὲ κορινθιακοῦ τύπου κιονόκρανα. Αἱ ἁψίδαι, οἱ θόλοι καὶ ὁ τροῦλλος εἶναι ἀρχαιότεραι κατασκευαὶ, ἐνῶ αἱ πλάγιαι πλευραί, ἡ κόγχη τοῦ ἱεροῦ Βήματος, καθὼς καὶ τὸ μαρμάρινον τέμπλον ἀποτελοῦν νεωτέρας προσθήκας, αἱ ὁποῖαι σχετίζονται μὲ τὴν ἀνακαίνισιν τοῦ Ναοῦ τὸ 1810 ἀπὸ τὸν ἀρχιτέκτονα Κομνηνὸν τὸν Μυτιληναῖον. Ἀρχικῶς, τὸ Καθολικὸν ἀπετέλει τὸ μεσαῖον κλίτος τῆς τρικλίτου Βασιλικῆς ρωμανικοῦ ρυθμοῦ, τὴν ὁποίαν εἶχον κτίσει οἱ σταυροφόροι τὸ 1130, καὶ κατελάμβανε τμῆμα τοῦ Τρικάμαρου, τὸ ὁποῖον συνέδεε ἄλλοτε τὴν Ροτόντα μὲ τὴν Κωνσταντίνειον Βασιλικήν.

Ἡ πρόσβασις εἰς τὸ Καθολικὸν γίγνεται σήμερον ἀπὸ τὴν πύλην, ἥτις εὑρίσκεται ἔναντι τοῦ Ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ καλεῖται “βασιλικὴ καμάρα”, τὴν ὁποίαν ἐπιστέφει λιθίνη ζώνη μὲ ἐγχάρακτον ἐπιγραφήν: ΧΑΙΡΕ ΚΑΙ ΕΥΦΡΑΙΝΟΥ Η ΝΥΜΦΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΤΟΠΤΡΙΖΟΜΕΝΗ ΤΗΛΑΥΓΩΣ ΤΟΥ ΣΟΥ ΝΥΜΦΙΟΥ ΤΗΝ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΣΥΝ ΤΩ ΛΑΩ ΣΟΥ ΚΡΑΖΟΥΣΑ ΣΕ ΖΩΟΔΟΤΑ ΜΕΓΑΛΥΝΟΜΕΝ. Ἐπίσης, ἐπάνω ἀπὸ τὴν «βασιλικὴν καμάραν» ὑπάρχει ἐζωγραφισμένος σταυρὸς μὲ λόγχην καὶ σπόγγον καὶ πέριξ αὐτοῦ ἡ ἑξῆς ἐπιγραφή: ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ Χ. ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΚΑΛΦΑΣ ΑΩΙ΄. Ἑκατέρωθεν τῆς εἰσόδου σχηματίζονται δυὸ μικροὶ ἐξῶσται, μὲ περίτεχνα στηθαῖα, τὰ ὁποῖα χρησιμεύουν ὡς γυναικωνίται τοῦ Καθολικοῦ. Εἰς τὰς κρηπίδας, ποὺ στηρίζουν τὴν «βασιλικὴν καμάραν», ἐντὸς μικρῶν κύκλων, εἰς τὰς γωνίας σταυροειδοῦς χαράγματος, ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς: ΡΩΜΕ ΟΡΟ (ἐκ δεξιῶν) ΚΤΗΤΟΡ ΑΓΙΟΥ ΤΑΦ. ΑΩΙ΄(ἐξ ἀριστερῶν), ποὺ ἐπιβεβαιώνει τὸν ρόλον, τὸν ὁποῖον ἔπαιξεν τὸ Γένος εἰς τὴν ἀνοικοδόμησιν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως καὶ τοῦ Παναγίου Τάφου, ἀλλὰ καὶ τῶν προαιωνίων κυριαρχικῶν δικαιωμάτων του ἐπὶ τῶν προσκυνημάτων τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῆς Ἁγίας Γῆς.

Οἱ ἀραβόφωνοι ὀνομάζουν τὸ Καθολικὸν «Νούσουλ – τίνια», τὸ ὁποῖον σημαίνει τὸ «μέσον τοῦ κόσμου». Ἡ ὀνομασία αὐτὴ συνδέεται προφανῶς μὲ τὴν μαρμάρινον σφαῖραν, τὸν Ὀμφαλόν, ὁ ὁποῖος ὑψώνεται εἰς ἰδιαιτέραν βάσιν ἀμέσως μετὰ τὴν εἴσοδον. Ἤδη εἰς τὸν Ψαλμὸν 74, 12 ὑπάρχει ὁ ὑπαινιγμὸς ὅτι “ὁ Θεὸς βασιλεὺς ἡμῶν πρὸ αἰῶνος εἰργάσατο σωτηρίαν ἐν μέσῳ τῆς γῆς”. Μὲ τὴν ἕννοιαν αὐτήν, ὁ ἱστορικὸς Ἰώσηπος χρησιμοποιεῖ τὸν ἑλληνικὸν ὅρον «ὀμφαλὸς τῆς γῆς», διὰ νὰ χαρακτηρίσῃ τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ συγκεκριμένως τὸν ναόν της. Πρόκειται διὰ παράδοσιν καὶ εἰς τοὺς Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι ἀναγνωρίζουν ὡς «ὀμφαλὸν τῆς γῆς» τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, τὸ πνευματικὸν κέντρον ὁλοκλήρου τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου. Εἰς τοὺς πλαγίους τοίχους ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ ἀριστερῶν ὑπάρχουν στασίδια καὶ προσκυνητάρια, καθὼς καὶ δύο ξυλόγλυπτοι ἐπισκοπικοὶ θρόνοι. Εἰς τὸν δεξιὸν θρόνον κάθεται ὁ Πατριάρχης, ἐνῶ εἰς τὸν ἀριστερὸν ὁ προεξάρχων τῶν τελετουργιῶν Ἀρχιερεὺς, ὅταν ἀπουσιάζῃ ὁ Πατριάρχης.

Εἰς τὸν κυρίως ναὸν δεσπόζει μεγαλοπρεπὴς τροῦλλος, ὁ ὁποῖος ὀνομάζεται «τροῦλλος τοῦ Καθολικοῦ» ἢ «μικρὸς τροῦλλος», εἰς ἀντιδιαστολὴν μὲ τὸν μέγαν τροῦλλον τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου. Ὁ θόλος ἐσωτερικῶς κοσμεῖται μὲ σύγχρονον ψηφιδωτόν, τὸ ὁποῖον ἀκολουθεῖ τὴν ὀρθόδοξον παράδοσιν. Εἰς τὸ μέσον ὁ Παντοκράτωρ δέχεται τὰς δεήσεις τῆς Θεοτόκου, τοῦ Προδρόμου, τῶν ἀγγελικῶν τάξεων καὶ τῶν προφητῶν, ἐνῶ εἰς τὰ σφαιρικὰ τρίγωνα οἱ τέσσαρες Εὐαγγελισταὶ μὲ τὰ ἀλληγορικά τους σύμβολα πλαισιώνουν τὴν ὅλην παράστασιν.

Εἰς τὴν ἀνατολικὴν πλευρὰν τοῦ Καθολικοῦ ὑψώνεται μεγαλοπρεπὲς μαρμάρινον τέμπλον, τὸ ὁποῖον σχηματίζεται ἀπὸ ἑπτὰ ἁψίδας εἰς δύο σειράς. Αἱ δύο πλευρικαὶ ὁδηγοῦν εἰς τὰ παραβήματα τοῦ ἱεροῦ καὶ ἡ κεντρική, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴν Ὡραίαν Πύλην, εἰς τὸ ἱερὸν θυσιαστήριον. Τὰς ἑπτὰ ἁψίδας ἐπιστέφει μαρμάρινον ἐπιστύλιον μὲ τὴν ἐγχάρακτον μεγαλογράμματον ἐπιγραφήν: ΧΑΙΡΕ ΣΙΩΝ ΑΓΙΑ ΜΗΤΗΡ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΘΕΟΥ ΚΑΤΟΙΚΗΤΗΡΙΟΝ ΣΥ ΓΑΡ ΕΔΕΞΩ ΠΡΩΤΗ ΑΦΕΣΙΝ ΑΜΑΡΤΙΩΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ.

Τὸ ἱερὸν Βῆμα ὑψώνεται ἕν περίπου μέτρον ἀπὸ τὸ δάπεδον τοῦ Καθολικοῦ καὶ εἰς τὸ μέσον του ἔχει τοποθετηθεῖ ἡ ἁγία Τράπεζα, ἀνάλογος πρὸς τὸ μέγεθός του καὶ κεκαλυμμένη μὲ βαρύτιμον ἐνδυτήν. Εἰς τὴν ἡμικυκλικὴν ἁψίδα τοῦ ἱεροῦ σχηματίζεται ἀμφιθεατρικῶς μαρμάρινον σύνθρονον, εἰς τὸ μέσον τοῦ ὁποίου ὑψώνεται ὁ πατριαρχικὸς θρόνος καὶ εἰς τὰ πλάγια ὑπάρχουν αἱ βαθμίδαι, εἰς τὰς ὁποίας κάθονται κατὰ τὰς ἐπισήμους ἑορτὰς οἱ κληρικοί. Πέριξ τοῦ κιβωρίου τῆς ἁγίας Τραπέζης καὶ τῶν προθέσεων τοῦ ἱεροῦ Βήματος ὑπάρχουν αἱ ἀκόλουθαι ἐπιγραφαί: ΝΙΨΟΜΑΙ ΕΝ ΑΘΩΟΙΣ ΤΑΣ ΧΕΙΡΑΣ ΜΟΥ – ΤΟ ΠΗΤΗΡΙΟΝ ΣΟΥ ΜΕΘΥΣΚΟΝ ΜΕ- ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ –ΑΓΙΟΣ, ΑΓΙΟΣ, ΚΥΡΙΟΣ ΣΑΒΑΩΘ – ΤΟΝ ΕΠΙΝΙΚΙΟΝ ΥΜΝΟΝ ΑΔΟΝΤΑ.
Ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ ἀριστερῶν τοῦ ἁγίου Βήματος ὑπάρχουν δύο κλίμακαι, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ δεξιὰ ὁδηγεῖ εἰς τὸν Γολγοθᾶ καὶ ἡ ἀριστερὴ εἰς τὰς στοάς, ὀπίσω ἀπὸ τὸ μέγα τέμπλον.
Εἰς τὸ Καθολικὸν ὑπάρχουν σπουδαῖαι ἐπιγραφαὶ διὰ τὸν προσκυνητήν: Εἰς τὴν νότιον πύλην, εἰς ὠοειδὲς μάρμαρον ἐπάνω ἀπὸ τὴν καμάραν, ἔχουν χαραχθεῖ τὰ ἑξῆς: ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΣΑΝΤΕΣ ΜΕ ΤΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟΝ ΓΕΝΟΣ ΡΩΜΑΙΩΝ, ΟΙ ΔΕ ΚΑΤΑΚΑΥΣΑΝΤΕΣ ΜΕ ΤΟ ΑΙΡΕΤΙΚΟΝ ΤΟ ΑΣΕΒΕΣΤΑΤΟΝ ΦΥΛΟΝ. ΑΝΕΣΤΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΠΤΩΜΑΤΟΣ, ΕΙΣ Ο ΒΛΕΠΕΤΕ ΜΕ ΚΑΛΛΟΣ, ΕΠΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑΣ ΚΟΥ ΚΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΑΩΙ΄ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΑΥΓΟΥΣΤΟΝ. Εἰς τὴν ἀντίστοιχον θέσιν τῆς βορείου πύλης ἀναγράφεται: ΚΑΤΑΚΕΚΑΥΜΑΙ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ ΑΩΗ΄ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΗΜΕΡΑΙ Δ ΩΡΑΙ ΤΗΣ ΝΥΚΤΟΣ, ΗΡΞΑΤΟ Η ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΙΣ ΜΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΩΘ΄ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΟΝΤΟΣ ΠΕΤΡΑΣ ΜΙΣΑΗΛ ΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΚΑΙ ΤΕΤΑΡΤΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΟΣ.
Εἰς τὸ στήριγμα τοῦ δεξιοῦ καὶ τοῦ ἀριστεροῦ ἄμβωνος, ποὺ ἔχει σχῆμα χειρός, ἔχει χαραχθεῖ: Χ. ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΚΑΛΦΑΣ ΑΩΙ΄, ἐνῶ εἰς τὴν νότιον πλευρὰν τοῦ τέμπλου, ἐπάνω ἀπὸ τὴν νότιον θύραν του ὑπάρχει ἡ ἀκόλουθος ἐπιγραφή: ΕΖΩΓΡΑΦΗΘΗ ΚΑΙ ΕΚΟΣΜΗΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΕΜΠΛΟΝ ΔΑΠΑΝΗ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ ΑΓ. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ Κ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΙΑΜΠΟΛΙΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΡΩΗΝ ΚΑΜΑΡΑΣΗ Κ. ΙΩΑΚΕΙΜ ΜΟΝΑΧΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΩΑΘ΄. 1839. Εἰς ὡρολόγιον ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ Βήματος ὑπάρχει ἡ ἀκόλουθος ἐπιγραφή: ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ ΑΩΙΗ΄. Τέλος, εἰς στυλοβάτην ἔξωθεν τῆς βορείου πύλης τοῦ Καθολικοῦ ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς: ΑΧΛΑ΄ ΕΝ ΜΗΝΙ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΑΝΑΚΕΝΙΣΘΗ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΣΚΑΛΑ ΔΙΑ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟΝ ΚΑΙ ΠΟΘΟΝ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΕΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΙΣ ΚΟΥ ΑΝΑΝΙΟΥ.